‘Wat sociale media goed doen is jou het gevoel geven dat je wél interessant bent.’ 

Tekst: Jasmijn van Wijnen

De Russische tieners Denis en Katya deelden hun laatste dagen via een livestream. Maar waarom? Waar komt de behoefte vandaan om ons leven online te delen? En waarom presenteren we onszelf op het internet in een bepaald – vaak spannender, rooskleuriger – licht? Een gesprek met filosoof en journalist Doortje Smithuijsen, die zich verdiepte in de wereld van influencers en sociale media. 

Het waargebeurde verhaal waar de opera Denis & Katya op is gebaseerd, vertelt over de twee Russische tieners Denis Muravyov en Katya Viasova. In de herfst van 2016 kwamen zij in een conflict met haar ouders, omdat ze van hen niet samen mochten zijn. Het leidde ertoe dat Denis en Katya wegliepen van huis en zich in een huisje van Katya’s stiefvader in een klein Russisch dorpje verscholen hielden. Ze besloten hun ‘avontuur’ te filmen en te delen op sociale media. Via een livestream op het Russische Chatroulette-achtige platform Periscope noemden ze zichzelf grinnikend ‘Bonnie and Clyde’ en haalden op aandringen van hun online publiek gewelddadige stunts uit met de wapens die zij in het huisje vonden. Eenmaal omsingeld door de Russische Special Forces deelden ze hun benarde positie met hun volgers – ze waren nu echt te ver gegaan en konden niet meer terug. In een comment suggereerde een kijker dat ze maar een einde aan hun levens moesten maken, ze waren er nu toch al geweest. Hun verhaal werd clickbait, en de twee tieners gingen als hedendaagse Romeo en Julia het internet over.

Allemaal een beetje influencer

Doortje Smithuijsen schreef in haar boek Gouden bergen over het leven van influencers. De haastige omkleedscènes in portiekjes tijdens uitgebreide fotoshoots aan de gracht, die zij toen zij midden in het centrum van Amsterdam woonde zag gebeuren, fascineerden haar en maakten haar nieuwsgierig om in het leven van dit ‘soort mens’ te duiken. Ze zag het project voor zich als een excursie in de levens van een exotische diersoort, totdat ze er al snel achter kwam dat deze influencers helemaal niet zo anders waren dan zijzelf. “Ik begon op een gegeven moment in te zien dat die influencers misschien wel een van de meest logische vermenselijking zijn van deze tijd. Dat ze symbool staan voor de maakbaarheid die vandaag de dag in een neoliberale tijd zo centraal staat: we maken allemaal een BV van onszelf, presenteren onszelf als product en verkopen onszelf middels personal branding. Waar influencers extreem kwantitatief zijn ingesteld, altijd bezig met meetbaar resultaat in de vorm van views en abonnees, is dat tegelijkertijd iets dat de hele samenleving in zijn greep heeft. Als het nu gaat om de citotoets, of het behalen van targets op het werk, we zijn daar allemaal veel meer mee bezig dan we zouden willen toegeven. De vraag naar het waarom van de influencers die hun hele leven online delen, werd een vraag naar waarom wij dat allemaal doen”, vertelt Doortje.

Controledrang

Waar sociale media vol staan met perfecte plaatjes, prachtige horizonten met ondergaande zon en de gezelligste avonden met vrienden op een terras, besloten Denis en Katya het internet op een heel ander moment deelgenoot te maken van hun levens. Wat maakt dat we op de meest gekke momenten beslissen dat we ze willen delen met anderen via het internet? Wat biedt technologie ons op die momenten? “Ik denk dat wij als mensen gewoon heel vaak niet weten wat we met een situatie aan moeten en dat technologie belooft die problemen op te kunnen lossen. Zo verkoopt technologie zich ook heel erg. De eerste reclame van Facebook zei zoiets als: ‘de wereld kan overkomen als een donkere en eenzame plek, en dan heb je een medium nodig dat je verbinding brengt, zodat je weet dat het niet zo is.’ Je kunt je afvragen of de wereld niet een veel eenzamere en donkerdere plek is geworden, juist dóór Facebook. Het jezelf willen manifesteren online heeft heel erg te maken met een zoektocht naar controle. Online kun je het beeld dat je van jezelf vormgeeft helemaal aanpassen aan de manier waarop jij gezien wil worden.”

Aan de keuze van Denis en Katya om zichzelf in de drie dagen dat zij zich verscholen hielden te willen livestreamen, moet eenzelfde soort overweging ten grondslag gelegen hebben, denkt Doortje. “Het starten van een livestream en het delen via sociale media kan op zo’n moment het gevoel geven dat het je de zeggenschap over de situatie terug kan geven, dat je langs die weg je identiteit kunt vormgeven en de controle terug kan winnen over wie je bent. Als je wordt tegengewerkt door de wereld om je heen, dan ga je vroeg of laat een eigen online universum creëren waarin je wél kunt zijn wie je wilt zijn.” En zo bepaalden Denis en Katya dat zij niet zómaar Denis en Katya waren, maar Bonnie en Clyde. Ze verfden hun haren in de kleur van de ander, conform een oud huwelijksritueel, en zochten een publiek. Sociale media boden een podium waarop zij hun identiteit ten aanzien van anderen vorm konden geven en een narratief konden creëren waarlangs zij hun eigen benarde situatie van coherentie konden voorzien. Zo wonnen zij vrij letterlijk de regie over hun situatie terug.

Denis en Katya in het huis

Je bent wat je post

De huidige personal branding-cultuur, waarin we geleerd hebben onszelf als merk te verkopen, heeft de manier waarop we naar onszelf kijken enorm bepaald, stelt Doortje. We zien het ook in de politiek: er zijn maar weinig maiden speeches die níet verdomd veel weg hebben van een origin story (“ik groeide op in een klein dorpje… al snel wist ik dat….”). “Er heerst een idee dat we allemaal een soort Star Wars-achtige geschiedenis moeten hebben, een Wikipediapagina vol fantastische levensgebeurtenissen. Uiteindelijk heb ik het idee – en dat heb ik natuurlijk niet zelf bedacht – dat heel veel van wat we doen een gevecht is tegen de zinloosheid van het leven. En wat sociale media goed doen is jou het gevoel geven dat je wél interessant bent, want je hebt toch een LinkedIn-account waarop staat waar je allemaal wel niet gewerkt hebt, en je hébt een Twitteraccount waar iedereen enthousiast reageert als je iets post. Het is een soort kunstmatig gevoel van zingeving in een tijd waarin we daar ontzettend om verlegen zitten.”

Denis & Katya laat zien dat het feit dat je online kunt zijn wie je wilt zijn, ook gevaren met zich meebrengt. Haatreacties, online pesterijen en negatieve beïnvloeding tonen aan dat het feit dat je online iemand anders kunt zijn dan je eigenlijk bent, er ook voor zorgt dat er grenzelozer wordt gehandeld online. "Just kill them already", "Show us your tits before you die" en "I'd fuck her" zijn zomaar een paar comments op het mediaplatform Periscope, die onder de livestream van Denis en Katya verschenen, en in Huffman en Venables’ voorstelling op het achterdoek vertoond worden. Vergeten we dat er echte mensen schuilgaan achter de digitale versies die we op onze schermpjes zien verschijnen? “Ik hoop het, maar ik ben bang dat we dat gewoon niet relevant vinden en dat mensen hun eigen plezier belangrijker vinden dan de veiligheid van iemand anders. Mensen doen uiteindelijk heel veel voor hun plezier, en gaan daar echt ver in.”

(On)sterfelijk online

“What should we do? If we give up, we will never see each other again”: Denis en Katya gingen – eenmaal omringd door de Russische Special Forces – te rade bij hun onlinepubliek en vroegen hoe hun verhaal zich zou moeten vervolgen. Het werd een Romeo & Julia-waardig einde, met alle tragische gevolgen van dien. Katya sluit de live video af met de woorden: “Thank you all for everything”. Zo werd de livestream tegelijkertijd een afscheidsbrief en schreven zij hun geschiedenis online. Delen we ons leven zo uitgebreid online, om een klein beetje onsterfelijk te kunnen zijn? “Ik denk het wel. Dat heeft weer te maken met die drang naar controle en de ondraaglijke nietszeggendheid van het bestaan, dat je allemaal maar doodgaat, dat het in essentie eigenlijk allemaal zinloos is en dat je jezelf dus op allerlei manieren wilt manifesteren. Eerst hadden we daar fotoalbums voor, nu staan die albums online.” En omdát zij hun laatste dagen online leefden, hebben we een beeld van de twee tieners, en hebben zij zich in hun rol als online Bonnie en Clyde een klein beetje onsterfelijk gemaakt. In de harde, offline realiteit weten we wel beter.